Trong hành trình nuôi dạy con trẻ, một trong những câu hỏi lớn nhất mà các bậc cha mẹ thường trăn trở là: Năng lực của trẻ được quyết định bởi di truyền hay môi trường? Nhiều người tin rằng tài năng là bẩm sinh, nhưng thực tế, nghiên cứu khoa học và các câu chuyện thực tế đã chứng minh điều ngược lại. Môi trường sống và giáo dục đóng vai trò quan trọng hơn rất nhiều trong việc định hình và phát triển khả năng của trẻ.

Hãy cùng ME School tìm hiểu tại sao môi trường và giáo dục lại là yếu tố quyết định, cũng như cách cha mẹ có thể tạo ra môi trường tốt nhất để giúp trẻ phát huy hết tiềm năng của mình!

Năng Lực Của Trẻ Được Quyết Định Bởi Môi Trường Và Giáo Dục

Minh chứng từ nghiên cứu tại Israel

Một câu chuyện nổi bật là nghiên cứu của Bloom, một học giả thuộc Đại học Chicago, tại Kibbutz – một mô hình kinh tế nông thôn độc đáo ở Israel. Bloom đã tiến hành so sánh chỉ số thông minh (IQ) giữa hai nhóm trẻ: trẻ Do Thái sinh ra và lớn lên tại Kibbutz và trẻ gốc Phi di cư đến Israel.

Kết quả ban đầu cho thấy sự chênh lệch đáng kể: IQ trung bình của trẻ Do Thái là 115, trong khi con số này ở trẻ gốc Phi chỉ là 85. Bloom tin rằng sự khác biệt này là do yếu tố di truyền, rằng năng lực của trẻ được quyết định ngay từ khi sinh ra mà không phụ thuộc vào môi trường sống hay giáo dục.

Tuy nhiên, một học giả khác, Ford, đã thực hiện một thí nghiệm kéo dài nhằm kiểm chứng điều này. Ông chọn những trẻ sơ sinh từ các cặp vợ chồng gốc Phi và cho chúng học cùng một nhà trẻ với trẻ Do Thái. Khi những đứa trẻ này lên 4 tuổi, chỉ số IQ của chúng đạt 115 – ngang bằng với trẻ Do Thái.

Thí nghiệm của Ford đã chứng minh rằng năng lực của trẻ không bị giới hạn bởi chủng tộc hay huyết thống. Điều này khẳng định rằng tài năng của con người không phải bẩm sinh mà được định hình bởi môi trường sống và cách giáo dục sau khi trẻ chào đời.

Nghiên cứu về trẻ sinh đôi tại Nhật Bản

Một minh chứng khác đến từ Nhật Bản, nơi các nhà nghiên cứu tiến hành thí nghiệm với trẻ sinh đôi cùng trứng. Dù mang mã di truyền giống hệt nhau, nhưng khi được nuôi dưỡng trong hai môi trường hoàn toàn khác biệt, các cặp trẻ này phát triển với tính cách, năng lực và tài năng hoàn toàn khác nhau khi trưởng thành.

Thí nghiệm này nhấn mạnh rằng, dù di truyền có vai trò nhất định trong việc định hình đặc điểm cơ bản, nhưng môi trường sống và giáo dục lại là yếu tố quyết định giúp trẻ phát huy tiềm năng của mình.

Con Của Giáo Sư Không Hẳn Sẽ Là Giáo Sư

Không ít bậc cha mẹ thường tự hào hoặc thất vọng khi so sánh năng lực của con cái với chính mình. Những câu nói như: “Con tôi giống bố nó, chẳng có chút năng khiếu nghệ thuật nào”, hay “Chồng tôi là nhà văn, nên con tôi viết văn giỏi là do di truyền” nghe có vẻ quen thuộc. Tuy nhiên, liệu tài năng của trẻ có thực sự đến từ yếu tố di truyền?

Hãy cùng khám phá sự thật qua góc nhìn khoa học và minh chứng thực tế.

Tài Năng Không Phải Là Di Truyền Mà Là Môi Trường

Thực tế, không ít trường hợp con của nhạc sĩ trở thành nhạc sĩ, con của học giả trở thành học giả. Điều này khiến nhiều người nghĩ rằng tài năng là “di truyền”. Thậm chí, trong thành ngữ Nhật Bản còn có câu: “Con của cóc thì lại là cóc” hoặc “Dưa chuột không thể đẻ ra cà tím”.

Tuy nhiên, điều này không hoàn toàn đúng. Trẻ không “giống bố” hay “thừa hưởng tài năng từ bố mẹ” theo cách mà nhiều người nghĩ. Nguyên nhân thực sự nằm ở môi trường sống. Khi trẻ lớn lên trong một gia đình mà âm nhạc, hội họa hay văn chương là một phần không thể thiếu, trẻ sẽ có cơ hội tiếp xúc, học hỏi và nuôi dưỡng niềm đam mê với những lĩnh vực này.

Ví dụ, một đứa trẻ thường xuyên được nghe nhạc từ nhỏ, sống trong môi trường khuyến khích sáng tạo và thể hiện bản thân, khả năng cao sẽ phát triển năng khiếu âm nhạc. Ngược lại, nếu trẻ không được tiếp xúc với nghệ thuật hoặc giáo dục phù hợp, dù có “gen nghệ thuật” từ bố mẹ, tài năng đó cũng khó được phát huy.

Nếu Tài Năng Là Di Truyền, Xã Hội Sẽ Không Phát Triển

Giả sử tài năng thực sự là di truyền 100%, thì xã hội sẽ giống như chế độ đẳng cấp ngày xưa: con nối nghiệp cha, nghề nghiệp được truyền từ đời này sang đời khác.

Tuy nhiên, thực tế xã hội ngày nay cho thấy điều ngược lại. Có rất nhiều ví dụ về những người trẻ vượt ra khỏi khuôn khổ nghề nghiệp gia đình để theo đuổi đam mê riêng. Chẳng hạn:

• Nhạc sĩ violin nổi tiếng Koji Toyoda và nhạc trưởng Kenji Kobayashi, dù không xuất thân từ gia đình nghệ thuật, nhưng nhờ môi trường nghệ thuật từ nhỏ đã trở thành những bậc thầy trong lĩnh vực của mình.
• Con của bác sĩ có thể trở thành nhà văn.
• Con của nhà khoa học có thể trở thành nghệ sĩ violin.

Những điều này khẳng định rằng tài năng không phải là thiên phú, mà được hình thành nhờ môi trường sống, giáo dục và sự khuyến khích phù hợp.

Trẻ Sơ Sinh Lớn Lên Trong Bầy Thú

Chúng ta thường mặc định rằng chó sinh ra chó, sói sinh ra sói, và con người sinh ra con người. Điều này tưởng chừng là chân lý không thể thay đổi. Tuy nhiên, những câu chuyện có thật dưới đây sẽ khiến bạn phải suy nghĩ lại về sức mạnh của môi trường nuôi dạy trong việc hình thành và phát triển một đứa trẻ.

Câu Chuyện Về Amala Và Kamala – Hai Cô Gái Người Sói

Tháng 10 năm 1920, tại một ngôi làng nhỏ phía Tây Calcutta, Ấn Độ, người dân đồn đại rằng có hai sinh vật lạ mang hình dáng giống con người sống trong hang động của loài sói. Câu chuyện thu hút sự chú ý của vợ chồng mục sư Singh – những người đang làm công việc truyền giáo tại khu vực này.

Sau nhiều nỗ lực, họ bắt được hai sinh vật lạ và phát hiện đó không phải là thú mà là hai bé gái. Đứa lớn khoảng 8 tuổi, đứa bé chỉ 1,5 tuổi. Họ đặt tên cho hai bé là Amala và Kamala và đưa vào cô nhi viện Midnapore để chăm sóc, nuôi dưỡng như những đứa trẻ bình thường.

Bản Năng Sói Lấn Át Tính Người

Từ khi lọt lòng, do được nuôi dưỡng bởi bầy sói, Amala và Kamala mất hoàn toàn những đặc điểm của con người. Hai bé gái:

• Đi lại bằng bốn chân.
• Chồm lên khi thấy người đưa tay lại gần.
• Ban ngày thu mình trong bóng tối, ban đêm hú lên những tiếng ghê rợn.
• Chỉ ăn thịt sống, thịt ôi hoặc gà sống.

Những hành vi này là minh chứng rõ ràng cho thấy môi trường sống đã định hình hoàn toàn hành vi và bản năng của trẻ.

Nỗ Lực Của Con Người Và Bi Kịch Của Amala Và Kamala

Vợ chồng mục sư Singh đã dành tình yêu thương vô hạn và sự nhẫn nại để giúp Amala và Kamala dần lấy lại bản chất con người. Sau hai tháng, cô em Amala bắt đầu nói được những âm đơn giản. Tuy nhiên, một năm sau, Amala qua đời.

Cô chị Kamala tiếp tục được giáo dục và sau ba năm đã có thể đi bằng hai chân. Dù vậy, những phản xạ bản năng vẫn khiến cô bé nhiều lần quay trở lại thói quen đi bằng bốn chân. Dù được nuôi dạy trong suốt 9 năm, trước khi qua đời ở tuổi 17, Kamala chỉ đạt được trí tuệ tương đương một đứa trẻ 3,5 tuổi và nói được vỏn vẹn 45 từ.

Câu Chuyện Của “Cậu Bé Khỉ” Ở Mozambique

Một câu chuyện tương tự xảy ra tại Mozambique, nơi một cặp vợ chồng qua đời để lại đứa con trai sơ sinh. Đứa trẻ mất tích và vài tháng sau, người ta phát hiện cậu bé đang được một con khỉ đầu chó cái nuôi dưỡng giữa bầy khỉ.

Dù người dân đã nỗ lực để tách đứa trẻ khỏi bầy khỉ, mọi cố gắng đều thất bại. Cuối cùng, đứa trẻ tiếp tục sống cùng bầy khỉ và sau 19 năm đã trở thành “con đầu đàn” của chúng.

Hành Trình Đưa “Cậu Bé Khỉ” Trở Lại Làm Người

Một ngày nọ, khi “chú người khỉ” nằm ngủ trên cây, người ta bắt được cậu bé. Các nhà nghiên cứu bắt đầu quá trình giáo dục để đưa cậu trở lại cuộc sống con người. Sau rất nhiều nỗ lực, cậu bé đã có thể cầm đồ vật bằng tay và đi lại bằng hai chân.

Môi Trường Nuôi Dạy: Yếu Tố Quyết Định Tương Lai Của Trẻ

Những câu chuyện trên là minh chứng mạnh mẽ cho tầm quan trọng của môi trường đối với sự phát triển của trẻ. Các hành vi, thói quen và khả năng của trẻ không chỉ phụ thuộc vào yếu tố di truyền mà còn được định hình bởi môi trường sống và cách giáo dục mà trẻ nhận được.

Một Số Bài Học Quan Trọng Dành Cho Cha Mẹ

• Môi trường tác động đến hành vi và trí tuệ của trẻ

Trẻ lớn lên trong bầy thú sẽ học theo thói quen và hành vi của loài thú. Ngược lại, trẻ được nuôi dạy trong môi trường tích cực sẽ phát triển các kỹ năng và năng lực phù hợp với con người.

• Giáo dục cần sự kiên trì và tình yêu thương

Dù có những hạn chế nhất định, tình yêu và sự kiên nhẫn của vợ chồng mục sư Singh đã giúp Kamala đạt được những tiến bộ đáng kể.
Điều này cho thấy vai trò quan trọng của người chăm sóc trong việc xây dựng kỹ năng và hành vi cho trẻ.

• Không bỏ qua giai đoạn vàng trong giáo dục trẻ

Giai đoạn sơ sinh và những năm đầu đời là thời kỳ quan trọng để trẻ học hỏi và hình thành thói quen. Nếu bỏ qua giai đoạn này, việc giáo dục sau này sẽ trở nên khó khăn hơn rất nhiều. 

Làm Thế Nào Để Tạo Môi Trường Giúp Trẻ Phát Huy Hết Khả Năng?

Việc tạo dựng một môi trường lý tưởng cho trẻ không chỉ giúp các em phát triển toàn diện mà còn hỗ trợ bồi đắp sự tự tin, sáng tạo và khả năng tư duy. Dưới đây là những cách hiệu quả để xây dựng môi trường giúp trẻ phát huy hết tiềm năng.

 1. Xây Dựng Môi Trường Giáo Dục Tích Cực

Một môi trường giáo dục tích cực không chỉ là nơi trẻ học tập mà còn là nơi trẻ được khuyến khích thử nghiệm và khám phá. Hãy đảm bảo rằng không gian học tập và vui chơi của trẻ đáp ứng những tiêu chí sau đây:

• Tạo không gian học tập và vui chơi lành mạnh: Hãy sắp xếp một không gian yên tĩnh, gọn gàng và đầy đủ ánh sáng để trẻ tập trung học tập. Đồng thời, khu vực vui chơi nên được thiết kế một cách an toàn, gần gũi để trẻ thoải mái khám phá.
• Khuyến khích trẻ tham gia các hoạt động sáng tạo: Những hoạt động như vẽ tranh, tạo hình, chơi nhạc cụ hay các trò chơi phát triển tư duy không chỉ giúp trẻ giải trí mà còn kích thích khả năng sáng tạo, trí tưởng tượng và tư duy logic. Ví dụ, bạn có thể khuyến khích trẻ tự thiết kế các món đồ chơi thủ công hoặc tham gia các lớp học nghệ thuật.
• Khen ngợi và động viên trẻ: Lời khen và sự động viên đúng lúc sẽ giúp trẻ tự tin hơn trong việc thử nghiệm những điều mới mẻ. Không gian tích cực cũng đồng nghĩa với việc hạn chế sự phê phán tiêu cực, thay vào đó hãy tập trung vào những điều trẻ làm tốt. 

2. Đồng Hành Và Hỗ Trợ Trẻ Phát Triển

Để trẻ phát huy hết khả năng, cha mẹ và người lớn cần đóng vai trò là người đồng hành, không chỉ là người hướng dẫn. Điều này đòi hỏi sự kiên nhẫn, lắng nghe và thấu hiểu:

• Lắng nghe và quan sát sở thích của trẻ: Trẻ em thường bộc lộ sở thích tự nhiên thông qua các hoạt động thường ngày. Hãy dành thời gian quan sát xem trẻ có hứng thú với những lĩnh vực nào như hội họa, thể thao, khoa học hay âm nhạc. Từ đó, cha mẹ có thể hỗ trợ trẻ phát triển dựa trên sở thích của mình.
• Khuyến khích trẻ khám phá những lĩnh vực mới: Đừng giới hạn trẻ trong một khuôn khổ nhất định. Hãy để trẻ tự do khám phá các lĩnh vực mới mà không áp đặt mong muốn hay kỳ vọng của cha mẹ. Ví dụ, nếu trẻ thích đọc sách, bạn có thể giới thiệu thêm các thể loại sách khác nhau để trẻ tự chọn lựa.
• Tôn trọng sự khác biệt của trẻ: Mỗi đứa trẻ là một cá thể riêng biệt, với những khả năng và năng khiếu khác nhau. Thay vì so sánh trẻ với những người khác, hãy tập trung vào việc giúp trẻ tự tin với điểm mạnh của bản thân. 

3. Định Hướng Giáo Dục Phù Hợp

Định hướng giáo dục chính là "chìa khóa" để mở ra cánh cửa thành công cho trẻ. Một chương trình giáo dục tốt phải phù hợp với khả năng, sở thích và nhu cầu của trẻ:

• Lựa chọn các chương trình giáo dục và hoạt động ngoại khóa phù hợp: Không phải tất cả các chương trình giáo dục đều phù hợp với mọi trẻ em. Hãy tìm hiểu và lựa chọn những chương trình tập trung vào điểm mạnh của trẻ. Chẳng hạn, nếu trẻ thích vận động, các lớp học thể thao sẽ là lựa chọn lý tưởng. Nếu trẻ yêu thích nghệ thuật, hãy tìm các lớp học vẽ, âm nhạc hoặc diễn xuất.
• Thường xuyên giao tiếp với trẻ: Sự thay đổi trong suy nghĩ và mong muốn của trẻ là điều tự nhiên trong quá trình trưởng thành. Cha mẹ cần thường xuyên trò chuyện với trẻ để hiểu rõ hơn về những thay đổi này. Điều này không chỉ giúp bạn cập nhật sở thích của trẻ mà còn xây dựng mối quan hệ gắn bó, tin tưởng giữa cha mẹ và con cái.
• Hỗ trợ trẻ vượt qua thử thách: Trong quá trình học tập và phát triển, trẻ chắc chắn sẽ gặp phải khó khăn. Thay vì để trẻ tự xoay xở, cha mẹ nên đồng hành và giúp trẻ học cách giải quyết vấn đề. Điều này không chỉ giúp trẻ phát huy khả năng mà còn rèn luyện sự kiên trì và kỹ năng ứng phó.

Kết luận:

Năng lực của trẻ không được quyết định hoàn toàn bởi di truyền, mà phần lớn phụ thuộc vào môi trường sống và cách giáo dục. Những câu chuyện thực tế lẫn nghiên cứu khoa học đã khẳng định rằng cha mẹ và người lớn đóng vai trò quan trọng trong việc định hình và phát triển tiềm năng của trẻ. Hãy bắt đầu từ việc xây dựng một môi trường tích cực, đồng hành cùng trẻ khám phá và định hướng giáo dục phù hợp. Quan trọng nhất, hãy tin rằng mọi đứa trẻ đều có khả năng phát triển vượt trội nếu được nuôi dưỡng trong điều kiện tốt nhất. ME School luôn sẵn sàng đồng hành cùng ba mẹ trên hành trình này!

Biết ơn cuốn sách: Chờ đến mẫu giáo thì đã muộn của tác giả Ibuka Masaru đã là nguồn hữu ích để ME School có bài viết này!