Trong hành trình nuôi dạy trẻ, việc cân bằng giữa tự do và kỷ luật luôn là một thách thức lớn đối với người lớn. Nhiều bậc phụ huynh và giáo viên thường gặp khó khăn trong việc kiểm soát hành vi trẻ, đặc biệt là khi áp dụng các phương pháp quản lý dành cho người trưởng thành lên trẻ nhỏ.

Thực tế, trẻ em vận hành theo cách hoàn toàn khác. Trẻ cần được tự do để phát triển đúng với các giai đoạn nhạy cảm như vận động, ngôn ngữ và xây dựng sự độc lập. Tuy nhiên, câu hỏi đặt ra là: Tự do bao nhiêu là đủ? Kỷ luật bao nhiêu là phù hợp? Làm thế nào để cân bằng giữa hai yếu tố này?

Đây là những câu hỏi không chỉ quan trọng đối với cá nhân trẻ mà còn ảnh hưởng đến sự hòa hợp và tiến bộ của cả xã hội. Hãy cùng khám phá cách bác sĩ Maria Montessori – nhà giáo dục nổi tiếng – đã thay đổi hoàn toàn quan điểm về tự do và kỷ luật và ứng dụng chúng trong phương pháp giáo dục trẻ thơ.

Từ kỷ luật khắt khe đến tự do trong giáo dục

Maria Montessori sinh trưởng trong một giai đoạn mà giáo dục bị kiểm soát rất nghiêm ngặt. Ở thời đại đó, học sinh thậm chí phải xin phép để di chuyển hay nói chuyện. Các hoạt động của trẻ bị bó buộc trong các khuôn mẫu cứng nhắc.

Tuy nhiên, khi sáng lập Ngôi nhà trẻ thơ, bà đã chứng kiến một sự kiện làm thay đổi hoàn toàn quan điểm của mình. Một ngày, khi trường không hoạt động, một nhóm trẻ tự mở cửa, lấy học cụ và bắt đầu làm việc mà không cần bất kỳ sự hướng dẫn nào từ người lớn.

Một nhân viên xã hội trẻ tuổi khi biết chuyện đã nhận định rằng bọn trẻ này vô kỷ luật. Nhưng Maria Montessori lại coi đây là minh chứng rõ ràng cho khả năng tự học và tự quản lý của trẻ khi được trao quyền tự do. Sau đó, bà quyết định thay đổi cách tiếp cận: bỏ tất cả học cụ lên kệ, để trẻ tự lựa chọn và sử dụng.

Kết quả là trẻ bắt đầu thể hiện sự tập trung, yêu thích học tập và cư xử hòa hợp hơn. Maria Montessori gọi đây là trạng thái "bình thường hóa" – một trạng thái mà trẻ được giải phóng khỏi những rào cản môi trường, tự phát triển bản thân một cách tự nhiên.

Định nghĩa về tự do và kỷ luật theo quan điểm Montessori

Tự do: Nền tảng của sự phát triển tự nhiên

Theo Maria Montessori, tự do là quyền được thoải mái hành động, phát ngôn và tư duy, nhưng không có nghĩa là làm mọi điều mình muốn. Tự do cần đi kèm với các giới hạn để bảo vệ quyền lợi cá nhân và cộng đồng.

Trong môi trường Montessori, sự tự do mang lại cho trẻ cơ hội:

• Di chuyển, khám phá và học hỏi.
• Lựa chọn và lặp lại các hoạt động mình yêu thích.
• Giao tiếp và tương tác với môi trường.
• Quyết định vị trí và thời gian làm việc nhằm xây dựng bản thân và thích nghi với môi trường sống.

Tự do không chỉ giúp trẻ phát triển tiềm năng tự nhiên, mà còn tạo điều kiện để trẻ tự khám phá tình yêu công việc, rèn luyện sự tập trung và tích hợp giữa trí tuệ và cơ thể.

Lưu ý: Tự do luôn đi kèm với giới hạn. Ví dụ: Trẻ không được làm phiền người khác đang làm việc. Điều này giúp trẻ hiểu rằng tự do cá nhân phải tôn trọng quyền lợi của cộng đồng.

Kỷ luật: Hướng tới kỷ luật tự thân

Maria Montessori định nghĩa kỷ luật không phải là sự trừng phạt hay áp đặt, mà là một quá trình giúp trẻ phát triển khả năng tự kiểm soát bản thân và biết tôn trọng các quy tắc xã hội một cách tự nhiên. Theo phương pháp Montessori, kỷ luật được xây dựng từ bên trong, hướng đến sự tự giác và ý thức cá nhân của trẻ thay vì dựa vào sự ép buộc từ bên ngoài.

Trong môi trường Montessori, kỷ luật được chia thành hai loại chính:

Kỷ luật bên trong

Kỷ luật bên trong là khả năng tự điều chỉnh hành vi của trẻ để tuân theo các quy tắc mà không cần sự giám sát hay áp lực từ người khác. Đây là một kỹ năng cần thời gian để rèn luyện và phát triển thông qua sự hướng dẫn kiên nhẫn, nhất quán từ người lớn.

• Khả năng tự điều chỉnh: Trẻ học cách nhận thức và kiểm soát hành vi của mình để phù hợp với các chuẩn mực xã hội. Ví dụ, trẻ biết xếp hàng chờ đến lượt hoặc giữ trật tự trong lớp học.
• Sự hỗ trợ từ môi trường: Môi trường Montessori được thiết kế để khuyến khích trẻ thực hành kỷ luật tự thân, với các quy tắc rõ ràng, minh bạch và dễ hiểu. Điều này giúp trẻ hình thành thói quen tốt và duy trì sự tuân thủ một cách tự nhiên.
• Tầm quan trọng của người lớn: Người lớn đóng vai trò làm tấm gương và người hướng dẫn, giúp trẻ hiểu được ý nghĩa của các quy tắc và cách thực hiện chúng một cách có ý thức.

Kỷ luật bên ngoài

Kỷ luật bên ngoài là những quy tắc hoặc giới hạn được thiết lập bởi người lớn, chẳng hạn như cha mẹ, giáo viên hoặc các tổ chức, nhằm bảo vệ lợi ích chung và đảm bảo sự an toàn cho trẻ cũng như cộng đồng.

• Vai trò của kỷ luật bên ngoài: Các quy định này đóng vai trò như một nền tảng ban đầu để trẻ nhận thức được sự cần thiết của việc tuân thủ các quy tắc. Ví dụ, việc tuân thủ giờ giấc, nội quy lớp học hay luật giao thông đều giúp trẻ hiểu rằng các quy tắc không chỉ nhằm kiểm soát mà còn bảo vệ lợi ích chung của xã hội.
• Sự chuyển hóa từ bên ngoài sang bên trong: Khi trẻ làm quen với kỷ luật bên ngoài, dần dần chúng sẽ tự ý thức được giá trị của việc tuân thủ các quy tắc và áp dụng chúng vào hành vi cá nhân mà không cần sự nhắc nhở thường xuyên từ người khác.

Ý nghĩa của kỷ luật trong phương pháp Montessori
Sự kết hợp hài hòa giữa kỷ luật bên trong và bên ngoài không chỉ giúp trẻ phát triển khả năng tự giác mà còn hình thành nhân cách và ý thức cộng đồng. Khi trẻ hiểu rằng việc tuân thủ quy tắc không phải là sự ép buộc, mà là một cách để cùng xây dựng môi trường tốt đẹp hơn, chúng sẽ tự nguyện thực hiện điều đó với sự tự tin và trách nhiệm.

Kỷ luật tự thân không chỉ là một kỹ năng mà còn là phẩm chất quan trọng, giúp trẻ có thể đối mặt với các thách thức trong cuộc sống sau này, trở thành những cá nhân độc lập, có trách nhiệm và biết tôn trọng người khác.

Làm thế nào để cân bằng giữa tự do và kỷ luật?

Việc cân bằng giữa tự do và kỷ luật là yếu tố then chốt trong việc giáo dục trẻ, đặc biệt theo phương pháp Montessori. Điều này đòi hỏi sự chuẩn bị kỹ lưỡng về môi trường, các quy tắc rõ ràng và sự đồng hành kiên nhẫn từ người lớn. Dưới đây là những cách hiệu quả để đạt được sự cân bằng này:

Chuẩn bị môi trường học tập phù hợp

Môi trường học tập đóng vai trò quan trọng trong việc giúp trẻ phát triển kỷ luật tự thân mà không làm mất đi sự tự do trong học tập và khám phá.

• Sắp xếp học cụ gọn gàng, dễ tiếp cận: Học cụ nên được sắp xếp theo thứ tự, ngăn nắp và đặt ở vị trí mà trẻ có thể tự do lựa chọn. Điều này khuyến khích trẻ tự chủ và chịu trách nhiệm với lựa chọn của mình.
• Thiết kế không gian an toàn với các giới hạn rõ ràng: Môi trường cần được thiết kế để trẻ cảm thấy an toàn khi khám phá, nhưng đồng thời cũng cần có các giới hạn rõ ràng. Ví dụ, khu vực đọc sách nên yên tĩnh, khu vực thực hành học cụ cần đảm bảo trật tự để tránh làm phiền người khác.

Đặt ra các quy tắc rõ ràng và cụ thể

Quy tắc là công cụ để định hướng hành vi của trẻ, nhưng chúng cần được thiết kế một cách minh bạch và dễ hiểu để trẻ có thể dễ dàng tuân thủ.

• Quy tắc minh bạch và dễ hiểu: Trẻ cần hiểu rõ những gì được phép làm và không được phép làm. Ví dụ, bạn có thể đưa ra các quy tắc đơn giản như:"Dọn dẹp học cụ sau khi sử dụng."; "Không làm phiền bạn khi bạn đang làm việc."
• Giải thích lý do đằng sau quy tắc: Khi trẻ hiểu rằng các quy tắc không nhằm hạn chế tự do mà để tạo ra trật tự và lợi ích chung, chúng sẽ tự giác tuân thủ hơn.

Đồng hành và hỗ trợ trẻ

Sự đồng hành của người lớn là yếu tố quan trọng để trẻ cảm thấy được hỗ trợ thay vì bị kiểm soát. Thay vì áp đặt, bạn nên hướng dẫn trẻ một cách nhẹ nhàng và khuyến khích sự tự giác.

• Quan sát và định hướng: Hãy quan sát hành vi của trẻ để hiểu nhu cầu và khả năng của chúng. Khi trẻ gặp khó khăn, bạn có thể đưa ra định hướng thay vì can thiệp trực tiếp vào quá trình của trẻ.
• Giải thích thay vì mệnh lệnh: Thay vì chỉ đưa ra yêu cầu, hãy giải thích lý do của các quy định. Ví dụ, bạn có thể nói: "Khi con dọn dẹp học cụ sau khi dùng, bạn khác sẽ có cơ hội sử dụng chúng một cách dễ dàng hơn." Điều này giúp trẻ nhận ra trách nhiệm của mình với cộng đồng.

Kết hợp kỷ luật bên ngoài

Kỷ luật bên ngoài đóng vai trò như một công cụ hỗ trợ để trẻ hiểu được tầm quan trọng của việc tuân thủ các quy tắc chung, đặc biệt trong các tình huống liên quan đến lợi ích tập thể hoặc an toàn.

• Đưa ra các quy định cần thiết: Các quy định này cần rõ ràng và có mục đích nhằm bảo vệ lợi ích chung. Ví dụ:"Nộp bài trễ sẽ không được chấm điểm."
  "Đi học muộn sau 9 giờ sẽ không được vào lớp."
• Công bằng và nhất quán: Quy định cần được áp dụng một cách công bằng cho tất cả trẻ và thực hiện nhất quán để trẻ hiểu rằng các quy tắc luôn được tôn trọng.

Kiên nhẫn và tôn trọng

Sự kiên nhẫn và tôn trọng là chìa khóa để trẻ phát triển kỷ luật tự thân mà không cảm thấy áp lực hay bị áp đặt.

• Tôn trọng khả năng tự quản lý của trẻ: Hãy tin tưởng rằng trẻ có khả năng tự kiểm soát và quản lý hành vi của mình. Tránh áp đặt hay sử dụng các hình phạt khắc nghiệt, vì điều này có thể làm tổn thương sự tự tin của trẻ.
• Cho trẻ thời gian phát triển: Kỷ luật tự thân là một kỹ năng cần thời gian để rèn luyện và hoàn thiện. Hãy kiên nhẫn đồng hành cùng trẻ, khuyến khích chúng sửa sai thay vì trách mắng.

Kết luận

Tự do và kỷ luật là hai yếu tố quan trọng trong giáo dục trẻ thơ. Khi được kết hợp đúng cách, chúng không chỉ giúp trẻ phát triển toàn diện mà còn tạo ra một môi trường học tập hòa hợp, nơi trẻ cảm nhận được sự tôn trọng và tình yêu thương.

Hãy nhớ rằng tự do và kỷ luật không đối lập mà bổ trợ lẫn nhau. Với sự đồng hành của người lớn, trẻ sẽ học cách tự tin khám phá thế giới, đồng thời hiểu được giới hạn để bảo vệ bản thân và cộng đồng.

Biết ơn nguồn tài liệu quý giá: Montessori, Maria. The Absorbent Mind. (With a New Foreword by John Chattin- McNichols, Henry Holt and company, LLC,115 West 18th Street, New York,NY10011 1995) p285
Bài giảng của cô Lhamo Pemba (2021)
Đã giúp ME School thực hiện bài viết này để chia sẻ tới người đọc!