Quá trình tiếp thu ngôn ngữ của trẻ em diễn ra theo một quy luật tự nhiên, gần như đồng đều trên toàn thế giới. Mỗi đứa trẻ dù ở bất kỳ quốc gia nào đều trải qua các giai đoạn phát triển ngôn ngữ tương tự, từ những âm thanh bập bẹ đầu tiên cho đến khi có thể nói thành câu hoàn chỉnh. Bài viết này, ba mẹ hãy cùng ME tìm hiểu các giai đoạn quan trọng trong tiến trình tiếp thu ngôn ngữ của trẻ từ sơ sinh đến 6 tuổi, đồng thời khám phá lợi ích của việc tiếp xúc với môi trường song ngữ hoặc đa ngữ, bao gồm cả hiện tượng xê dịch ngôn ngữ.

1. Giai Đoạn Từ Sơ Sinh Đến 3 Tuổi: Khả Năng Lắng Nghe, Quan Sát Và Thử Nghiệm
Thời Kỳ Thính Giác: Sự Phát Triển Sớm Của Khả Năng Nghe
Thính giác là một trong những giác quan phát triển sớm nhất ở trẻ. Ngay từ khi còn trong bụng mẹ, khoảng 3 tháng tuổi thai kỳ, trẻ đã có thể nghe thấy các âm thanh như tiếng nhịp tim và tiếng nước ối. Do đó, khi sinh ra, trẻ đã có khả năng nhận diện giọng nói của mẹ mình, vì đó là âm thanh quen thuộc mà trẻ đã từng nghe trong suốt thai kỳ.

Bác sĩ Maria Montessori gọi giai đoạn này là “thời kỳ thính giác”, khi trẻ lắng nghe và hấp thụ mọi âm thanh từ môi trường xung quanh. Đến khoảng 3 tháng tuổi, trẻ đã có thể nhận biết nhịp điệu của ngôn ngữ, một dấu hiệu cho thấy trẻ đã bắt đầu phát triển khả năng trừu tượng hóa ngôn ngữ. Đây là nền tảng quan trọng cho quá trình học nói sau này.

Thời Kỳ Trực Quan: Kết Nối Giữa Âm Thanh Và Hình Ảnh
Khi trẻ bước vào giai đoạn 4 tháng tuổi, trẻ bắt đầu bước vào thời kỳ trực quan, tức là khi trẻ không chỉ lắng nghe mà còn quan sát miệng của người nói để hiểu cách âm thanh được tạo ra. Trẻ sẽ quay đầu và tìm kiếm nguồn âm thanh, đồng thời nhìn vào miệng của người đang nói. Điều này giúp trẻ phát triển khả năng kết nối giữa âm thanh và hình ảnh, một kỹ năng quan trọng để học cách phát âm.

Trong giai đoạn này, trẻ rất thích thú khi nhìn người khác nói chuyện và dần dần, hệ thống thanh quản của trẻ cũng bắt đầu phát triển để chuẩn bị cho việc phát âm các từ ngữ phức tạp hơn.

Thời Kỳ Vận Động: Quá trình phát triển ngôn ngữ của trẻ từ 6 đến 10 tháng tuổi
Khi trẻ đạt khoảng 6 tháng tuổi, trẻ bắt đầu bước vào giai đoạn phát triển vận động ngôn ngữ. Đây là thời điểm trẻ có thể phát ra những âm thanh ậm ừ hoặc bập bẹ, bao gồm các nguyên âm như "a", "e", "i", "o", "u". Đây là những dấu hiệu đầu tiên cho thấy trẻ đang bắt đầu học ngôn ngữ. Bà Maria Montessori gọi đây là "thời kỳ vận động", khi trẻ có khả năng lặp lại một số âm thanh nghe được từ người lớn. Mặc dù trẻ chỉ mới bắt đầu, nhưng đây là bước khởi đầu quan trọng. Tuy nhiên, để hỗ trợ trẻ phát triển tốt hơn, người lớn cần sử dụng các câu hoàn chỉnh khi giao tiếp với trẻ.

Ở giai đoạn này, trẻ cũng rất hứng thú với các trò chơi đơn giản như "ú òa" và vỗ tay. Trẻ đã hiểu được các vật dụng quen thuộc như ly, giày, nước ép và có thể phản ứng với những yêu cầu đơn giản như "Lại đây". Điều này cho thấy trẻ đã bắt đầu hình thành một số khái niệm cơ bản. Ban đầu, trẻ phát ra các nguyên âm, sau đó dần dần tiến tới phát âm các phụ âm, và cuối cùng là tất cả các âm thanh cần thiết để giao tiếp. Tuy nhiên, những âm thanh nào trẻ không nghe thấy thường xuyên từ môi trường xung quanh sẽ dần biến mất.

Phát triển ngôn ngữ từ 9 đến 10 tháng tuổi
Khi trẻ đạt khoảng 9 tháng tuổi, trẻ bắt đầu thêm các biến tố và biểu cảm vào những âm thanh bập bẹ của mình. Đến khoảng 10 tháng tuổi, trẻ nhận ra rằng các từ ngữ xung quanh đều mang ý nghĩa cụ thể. Đây là giai đoạn quan trọng, khi trẻ bắt đầu hiểu rằng ngôn ngữ không chỉ là những âm thanh vô nghĩa mà còn là công cụ để truyền đạt thông tin.

Từ đây, trẻ sẽ dần nhận ra rằng mình đang tiếp thu nhiều ngôn ngữ hơn những gì có thể nói ra. Ngôn ngữ mà trẻ hấp thụ luôn vượt trội so với khả năng nói của trẻ. Điều này có nghĩa là trẻ cần tiếp nhận một lượng ngôn ngữ lớn hơn nhiều lần so với những gì trẻ có thể diễn đạt. Chúng ta cần tạo điều kiện để trẻ được tiếp xúc với nhiều ngôn ngữ phong phú, để khi trẻ bước vào giai đoạn phát triển trí tuệ hấp thu có ý thức, trẻ sẽ dễ dàng truy xuất và sử dụng nguồn ngôn ngữ đã tích lũy sẵn có.

Từ 2 đến 3 tuổi, trẻ bước vào giai đoạn bùng nổ ngôn ngữ. Trong thời gian này, vốn từ của trẻ mở rộng nhanh chóng và trẻ có thể nói thành các cụm từ, sau đó là các câu hoàn chỉnh. Khả năng giao tiếp của trẻ phát triển mạnh mẽ, trẻ không chỉ sử dụng ngôn ngữ để diễn đạt ý tưởng mà còn để giao tiếp với môi trường xung quanh.

2. Giai Đoạn Từ 3 Đến 6 Tuổi: Hoàn Thiện Ngôn Ngữ Và Kỹ Năng Giao Tiếp
Từ 3 đến 6 tuổi là giai đoạn trẻ tiếp tục mở rộng vốn từ vựng của mình, có thể lên đến 1.000 - 5.000 từ. Trẻ dần hoàn thiện khả năng phát âm và ngữ pháp, học cách tạo ra những câu phức tạp hơn và bắt đầu nắm bắt các quy tắc ngữ pháp của ngôn ngữ mà trẻ đang học.

Trong giai đoạn này, trẻ nhận ra rằng ngôn ngữ không chỉ là công cụ để giao tiếp mà còn có thể ảnh hưởng đến cảm xúc của người khác. Ví dụ, trẻ có thể dùng từ ngữ để làm người khác vui hoặc an ủi khi ai đó buồn. Đây là bước tiến quan trọng trong việc phát triển khả năng giao tiếp xã hội của trẻ.

Đồng thời, đây cũng là thời điểm trẻ bắt đầu nhạy cảm với chữ viết và có khả năng học đọc. Việc cung cấp cho trẻ môi trường phong phú với sách, câu chuyện, và các hoạt động ngôn ngữ sẽ giúp trẻ phát triển toàn diện hơn về khả năng ngôn ngữ.

3. Lợi Ích Của Việc Tiếp Xúc Với Môi Trường Song Ngữ Hoặc Đa Ngữ Từ Sớm

Ngày nay, khoảng cách giữa các quốc gia trên thế giới đã được thu hẹp hơn bao giờ hết, và đa số mọi người trên thế giới có thể nói được hai, ba hoặc nhiều ngôn ngữ. Việc giáo dục không chỉ nhằm mục tiêu học hỏi mà còn giúp trẻ thích nghi với những thay đổi xung quanh. Chính vì thế, tạo ra một môi trường song ngữ hoặc đa ngữ cho trẻ là điều cần được cân nhắc kỹ lưỡng, vì nó mang lại rất nhiều lợi ích quan trọng.

Tăng cường khả năng não bộ và tư duy linh hoạt
Trẻ khi tiếp xúc với nhiều ngôn ngữ sẽ phát triển khả năng tư duy linh hoạt, khả năng này giúp trẻ chuyển đổi dễ dàng giữa các ngôn ngữ khác nhau. Mỗi ngôn ngữ có cấu trúc và cách diễn đạt riêng, điều này giúp trẻ không chỉ phát triển về mặt ngôn ngữ mà còn cải thiện khả năng tập trung, ghi nhớ và giải quyết vấn đề. Nghiên cứu cho thấy, việc học nhiều ngôn ngữ giúp trí não trẻ vận động nhiều hơn, từ đó tăng cường năng lực não bộ. Chính vì vậy, trẻ có khả năng học tập tốt hơn nhờ vào việc hiểu và sử dụng nhiều ngôn ngữ khác nhau.

Ảnh hưởng của việc học ngôn ngữ trước và sau 7 tuổi
Các nhà ngôn ngữ học đã chỉ ra rằng, nếu trẻ học bất kỳ ngôn ngữ nào trước 7 tuổi, trẻ sẽ có khả năng tư duy bằng ngôn ngữ đó một cách tự nhiên, và ngôn ngữ này sẽ trở thành một phần trong hệ thống tư duy của trẻ. Tuy nhiên, với những ngôn ngữ học từ sau 7 tuổi, trẻ sẽ có xu hướng dịch lại chúng trong đầu trước khi sử dụng. Các hình ảnh chụp não bằng phương pháp FMRI (chức năng chụp cộng hưởng từ) cũng cho thấy rằng, trước 7 tuổi, các vùng não liên quan đến ngôn ngữ sẽ hòa quyện lại với nhau, trong khi sau 7 tuổi, mỗi ngôn ngữ lại nằm ở một vùng riêng biệt trên não bộ. Điều này cho thấy thời điểm học ngôn ngữ có tác động lớn đến cách vận hành của não bộ.

Tiếp xúc với nhiều ngôn ngữ giúp trẻ phát triển toàn diện
Khi trẻ được tiếp xúc với môi trường song ngữ hoặc đa ngữ trước 7 tuổi, nhờ vào khả năng trí tuệ thẩm thấu và các giai đoạn nhạy cảm về ngôn ngữ, trẻ có thể học và sử dụng nhiều ngôn ngữ mà không cần phải nỗ lực quá nhiều. Điều này không chỉ giúp trẻ giao tiếp tốt hơn mà còn tăng cường nhận thức về các nền văn hóa khác nhau, giúp trẻ phát triển sự đồng cảm và kết nối với nhiều nền văn hóa trên thế giới.

Lợi ích lâu dài của việc nói nhiều ngôn ngữ
Khi nói được nhiều ngôn ngữ, trẻ có nhiều lợi thế trong cuộc sống, đặc biệt là trong những tình huống như đi du lịch hoặc tìm việc làm. Đối với những trẻ đã thông thạo hai ngôn ngữ, não bộ sẽ sẵn sàng tiếp nhận thêm ngôn ngữ thứ ba nếu trẻ có nhu cầu học. Trên thực tế, hiện tượng "xê dịch ngôn ngữ" - tức là chuyển đổi tự nhiên giữa các ngôn ngữ, như nói nửa tiếng Anh, nửa tiếng Tây Ban Nha - đang diễn ra phổ biến trên toàn thế giới. Đây chính là xu hướng của xã hội hiện đại, nơi mà những người nói song ngữ hay đa ngữ có khả năng chuyển đổi giữa các ngôn ngữ một cách dễ dàng. Điều này giúp cho não bộ của họ luôn ở trạng thái hoạt động mạnh mẽ, giống như so với một người chỉ sử dụng một ngôn ngữ, não bộ của những người song ngữ hoặc đa ngữ luôn "chạy nhảy" trong khi não của người khác chỉ "đi bộ".

4. Cách Tối Ưu Hóa Khả Năng Phát Triển Ngôn Ngữ Ở Trẻ
Để trẻ phát triển ngôn ngữ một cách tối ưu, chúng ta cần cung cấp cho trẻ một môi trường ngôn ngữ phong phú và đa dạng. Điều này bao gồm:

• Cung cấp nhiều từ vựng: Trẻ cần nghe nhiều từ vựng đa dạng để có thể mở rộng vốn từ của mình. Trẻ cần được trang bị vốn từ vựng phong phú để có thể diễn đạt suy nghĩ, ý tưởng, và nhu cầu cá nhân. Nếu trẻ không có đủ từ vựng, việc giao tiếp sẽ trở nên khó khăn. Sau khi trẻ có nền tảng từ vựng, điều tiếp theo chúng ta cần làm là giúp trẻ xây dựng sự tự tin để diễn đạt suy nghĩ của mình.
• Tạo điều kiện cho trẻ tự tin giao tiếp: Khuyến khích trẻ nói và diễn đạt suy nghĩ của mình, tránh làm trẻ cảm thấy không được lắng nghe. Khi trẻ bắt đầu nói, thay vì phản ứng tiêu cực với những câu nói chưa rõ ràng như: "Cô không hiểu" hay "Con nói gì vậy?", người lớn nên khuyến khích trẻ bằng cách nói: "Con nói lại giúp cô lần nữa nhé." Điều này không chỉ giúp trẻ tự tin hơn mà còn thúc đẩy khả năng giao tiếp của trẻ. Chúng ta cần hỗ trợ trẻ phát triển kỹ năng diễn đạt những nhu cầu cơ bản, chẳng hạn như: "Con muốn đi vệ sinh" hoặc "Con đói bụng."
• Xây dựng kỹ năng lắng nghe: Ngoài kỹ năng diễn đạt, trẻ còn cần phát triển khả năng lắng nghe. Chúng ta cần làm mẫu cho trẻ hiểu rằng giao tiếp là một quá trình hai chiều: khi một người nói, người kia lắng nghe và ngược lại. Kỹ năng lắng nghe này có thể được hình thành ngay từ khi trẻ còn rất nhỏ. Đây là yếu tố quan trọng giúp trẻ trở thành một người giao tiếp hiệu quả, xây dựng mối quan hệ tốt và phát triển toàn diện các kỹ năng xã hội.

Kết Luận
Sự phát triển ngôn ngữ của trẻ em từ sơ sinh đến 6 tuổi là một quá trình tự nhiên nhưng vô cùng phức tạp và đầy thú vị. Đây là giai đoạn vàng trong sự phát triển ngôn ngữ, khi trẻ có khả năng tiếp thu và học hỏi một cách nhanh chóng và dễ dàng. Việc tiếp xúc với ngôn ngữ thứ hai hoặc nhiều ngôn ngữ trong giai đoạn này không chỉ giúp trẻ phát triển khả năng giao tiếp mà còn mở ra nhiều cơ hội trong tương lai, cả về tư duy lẫn hiểu biết văn hóa. Hiện tượng xê dịch ngôn ngữ là một minh chứng cho sự linh hoạt và khả năng tư duy nhanh nhạy của những người nói song ngữ hoặc đa ngữ, giúp trẻ trở nên năng động hơn trong quá trình sử dụng ngôn ngữ.

Tham khảo: Bài giảng của cô Lhamo Pemba (2021), Đề cương Sự phát triển Ngôn ngữ
Montessori, Maria. The Absorbent Mind. (With a New Foreword by John ChattinMcNichols, Henry Holt and company, LLC,115 West 18th Street, New York,NY10011 1995)